Editoriaal

Karl Vissers

In het begin van oktober werd in Playa de Palma in Mallorca door de Catalaanse ex-librisvereniging het veertigste FISAE-congres georganiseerd.

Onze hoofdredacteur, die ter plaatse aanwezig was, brengt een kritisch verslag omtrent dit tweejaarlijkse evenement.

De spiegel in het ex libris (aflevering 1)

Karl Vissers

In 2017 bezocht Karl Vissers in het Louvre van Lens de tentoonstelling Miroirs, een collectie van kunstwerken, hoofdzakelijk schilderijen, waarin telkens een spiegel was terug te vinden die een duidelijke symbolische functie had en meestal naar het klassieke vanitasmotief verwees. Hij was gefascineerd, dacht aan al de ex librissen waarop ook een spiegel te zien is, en noteerde het thema meteen als een mogelijk onderwerp voor Graphia. Het idee bleef zeven jaar liggen tot de vraag naar een nieuwe artikelenreeks zich stelde.

Een spiegel is een complex en ambigu object. Hij kan de werkelijkheid tonen, maar die ook vervormen. Hij kan schoonheid reflecteren, maar ook verval. Verder kan hij zowel bijstaan als terechtwijzen en niet alleen het fysieke, maar ook het geestelijke laten zien. Hij weerspiegelt doorgaans de materiële wereld, maar af en toe ook een andere. Vandaar dat het gewoon logisch is dat hij regelmatig als motief in het ex libris opduikt: introspectie en contemplatie zijn nu eenmaal eigen aan het genre.

Op zoek naar hoe het beeld van de spiegel in zowel oude als moderne ex librissen is gebruikt, kon Karl meer dan een dozijn betekenisvelden onderscheiden die hij uiteindelijk in vier ruime domeinen – vier afleveringen – opdeelde.

Een markant ex libris: het ontwerp van Raymond Waydelich voor Patrick Hamm

Martin R. Baeyens

Markant betekent opvallend, prominent of herkenbaar. Het is een woord dat vaak gebruikt wordt om een persoon of een object aan te duiden die of dat zich onderscheidt, om iemand of iets te benoemen die of dat meer aandacht trekt dan soortgenoten. Alleen wie eigenzinnig is, tegen de stroom oproeit of op eigen kompas vaart, valt op en wordt op grond daarvan markant genoemd. Het is alleszins een gepast woord voor de duiding van het werk van de Fransman Raymond Waydelich.

Waydelich werd in 1938 in Straatsburg geboren en stierf er dit jaar in augustus. Hij was actief als schilder, graficus, beeldhouwer en assemblagekunstenaar, en wordt beschouwd als een van de belangrijkste Franse experimentele kunstenaars van de tweede helft van de twintigste eeuw.

Raymond Waydelich maakte niet zo maar een ex libris, het is een werk dat aansluit bij zijn artistieke visie, ook al moeten we opmerken dat een boekmerk een zeldzaamheid is in zijn oeuvre.

Het eerste ex libris van de Spaanse Patricia Delgado, een grafica die studeerde aan de Antwerpse Academie

Karl Vissers

Dat er op Tenerife sprake is van een zekere grafiektraditie is te danken aan de Belg Fons Mertens, die destijds het Masereelcentrum in Kasterlee oprichtte. Hij verhuisde naar Tenerife en riep daar opnieuw een soort kunstencentrum in het leven.

Het feit dat Patricia Delgado eigenzinnig werk van hoge kwaliteit maakt en bovendien een in België verankerde voorgeschiedenis heeft, was daarna voldoende aanleiding voor dit artikel.

Patricia Delgado (Tenerife, 1973) is al meer dan twintig jaar actief als grafica. Ze studeerde in 1996 af in de Schone Kunsten aan de Universiteit van La Laguna (Tenerife) en bekwaamde zich verder in België, waar ze in 1999 het diploma van Master in de Grafiek behaalde aan de Koninklijke Academie van Antwerpen. Zij werkt als zelfstandige voor particuliere opdrachtgevers, bedrijven of organisaties, en verleent haar medewerking aan uitgaven voor internationale uitwisselingsprojecten. Haar grafische werk wordt tentoongesteld in allerlei galerieën in binnen- en buitenland. Daarnaast maakt ze juwelen, schilderijen, sculpturen en installaties; ze illustreert boeken en produceert toegepaste kunst.

Haar favoriete grafische techniek is de calcografie (diepdruk). Daarin vindt zij haar eigen stem, met een andere kracht dan wat zij eerder had ervaren in andere grafische disciplines – die ze alle onderzocht - of in haar schilderwerk. Via allerlei experimenten ontwikkelde ze een eigen grafische stijl en een persoonlijke toepassing van de beschikbare grafische technieken.

Voor haar eerste ex libris is de interesse van de titularis voor Amaro Pargo en zijn omgeving het uitgangspunt geweest. In het blad met als titel Altamar moet de zee beschouwd worden als het ontmoetingspunt tussen de twee uiteinden van de Atlantische Oceaan, die de historische identiteit van de Canarische Eilanden heeft bepaald.

De aan Casanova gewijde speelkaarten van Igor Baranov

Karl Vissers

Al in 2019 begon de Russische graficus Igor Baranov – hij staat tegenwoordig bekend als Igor Ost - aan een reeks ex librissen die een volledig kaartspel moesten vormen, dus een geheel van 54 exemplaren. Tot nu heeft hij er 31 afgewerkt, telkens in een editie van 60 exemplaren waarvan de helft met de hand is ingekleurd. Er zijn er nog zeven in de maak, en dus zestien beschikbaar.

Igor walgt van de Russische invasie in Oekraïne (zijn vader is van West-Oekraïne), verliet al in 2020 zijn geboorteland, verbleef met zijn vrouw als ‘artist in exile’ in Frankrijk, het land waar hij nu nog steeds woont, veranderde zijn naam en nam deel aan anti-oorlogstentoonstellingen in Berlijn en Amsterdam. Daarenboven steunde en steunt hij zijn Oekraïense collega’s.

Als ex-libriskunstenaar heeft Igor zijn naam in eerste instantie gemaakt met erotische ontwerpen, maar hij heeft daarnaast ook herhaaldelijk werk gemaakt waarin de nadruk ligt op cultuurhistorische thema’s.

Het idee voor de Casanovakaartenreeks kwam van de Duitse verzamelaar Tomas Ostermann: een serie van 54 ex librissen in een archaïserende stijl met een erotische sfeer die verwijst naar het avontuurlijke leven van de achttiende-eeuwse Venetiaanse verleider Giacomo Casanova (1725-1798), zou bij verzamelaars beslist in de smaak vallen. Ostermanns voorbeeld vond inderdaad meteen navolging: vele ex-librisliefhebbers houden immers van het speelse, ondeugende sfeertje dat Igor weet op te roepen, en van zijn aantrekkelijke stripfiguurachtige achttiende-eeuwse personages.

De passie van Rik Van Daele voor een literaire vos

Jack Van Peer

Rik Van Daele (Sint-Niklaas, °1962) is en was professioneel op vele terreinen actief. Hij doctoreerde in 1992 aan de KU Leuven (op een proefschrift over de naamgeving en de ruimte in Van den vos Reynaerde) en startte in 1995 in Lokeren zijn loopbaan als cultuurfunctionaris en conservator. Zeven jaar later trok hij naar Beveren om er als directeur van cultuurcentrum Ter Vesten te werken. In 2009 werd hij aangesteld als stadsbibliothecaris in zijn geboortestad Sint-Niklaas en hij werd er vervolgens directeur van het cultuurcentrum en directeur Cultuur. Momenteel (sedert oktober 2022) is hij departementshoofd Bibliotheek en Archief van de Universiteit Antwerpen. Hij is ondertussen nog steeds hoofdredacteur van Tiecelijn. Jaarboek van het Reynaertgenootschap, waarin tot nu meer dan 10.000 pagina’s aan het beroemde dierenepos werden gewijd.

Rik is een stille minnaar van het ex libris. Zijn rijke ervaring in de academische en literaire wereld garanderen een klare kijk op het boekmerkwereldje. Op basis van eerdere contacten en een recent gesprek trachtten we hier zijn visie uiteen te zetten.

Rik Van Daele liep het Reynaertvirus op tijdens de lessen in de Broederschool van Sint-Niklaas en tijdens de Reynaerttochten van Marcel Ryssen (1927-2020), met wie hij, samen met zijn Stekense wapenbroeder Herman Heyse (1937-1992), in de zomer van 1988 het tijdschrift Tiecelijn begon. De gekopieerde driemaandelijkse Nieuwsbrief voor Reynaerdofielen werd in de elfde jaargang een gedrukt blad en vanaf jaargang 21 een fraai geïllustreerd jaarboek.

In de cultuurhuizen waar hij werkte, stond Rik mee aan de wieg van enkele ex-libristentoonstellingen, en in Sint-Niklaas was hij betrokken bij de werking van het Internationaal Exlibriscentrum.

In het artikel geeft Rik Van Daele zijn visie op de 4 onderstaande vragen.

• Wat kan het ex libris betekenen voor verenigingen?
• Hoe staan bibliotheken ten opzichte van het ex libris?
• Hebben universitaire instellingen ervaring met het ex libris?
• Welke hindernissen of bedreigingen zijn er vanuit wetenschappelijk oogpunt voor het ex libris?

Graeme Peebles (AUS)

Huge Besard

De Australische graficus Graeme Peebles (°1955) woont al twintig jaar aan de Australische kust. Hij heeft een nauwe band met de oceaan, is gefascineerd door het leven onder het wateroppervlak en gaat regelmatig in duikerspak op verkenning. Zijn grafische werk in mezzotint is een weerslag van zijn fascinatie voor het zeeleven. Dat blijkt ook uit de ex librissen die hij onlangs voor Jack van Peer en Anita Thys heeft gemaakt.

Peebles’ mezzotinten zijn als zeegolven die zwanger zijn van turquoise dromen. Ze ademen de heerlijke zoute geur van zeewier. Als geen ander weet de graficus het leven onder water om te toveren tot een poëtische ballade. De kunstenaar creëert een ‘mare silencium’, een oneindige zee van fascinerende stilte. Hij doet het water letterlijk en figuurlijk oplichten.

Als geen ander slaagt Peebles erin het breken van het zonlicht onder water op een magische wijze op de koperen etsplaat vast te leggen: de lichtstralen worden betoverende lansen. Zijn werk is teder, breekbaar en vluchtig, en daarnaast nobel en ongrijpbaar zoals de liefde is. Zijn wonderlijke mezzotinten roepen tegelijkertijd ook kolkende emoties op, geboren in de onpeilbare diepte van de menselijke geest, vol van mysterieuze geheimen. Ze nodigen je uit om in de tomeloze diepte van water via het brekende licht van de hoop op zoek te gaan naar jezelf en je medemenselijkheid.

Het werk van Peebles is zo uniek omdat hij er telkens weer in slaagt om in zijn mezzotinten deze bijzondere schitteringen weer te geven; hij gebruikt hierbij een kleurenpallet dat ik nooit eerder bij een andere graficus heb mogen en kunnen vaststellen.

Van hoogstaande kunst wordt beweerd dat ze de hemel met de aarde weet te verbinden. Nu, Graeme Peebles slaagt erin de hemel met de zee te verbinden.

Jochen Kublik (DEU)

Karl Vissers

Ruim vijftien jaar lang hoort de Duitse graficus Jochen Kublik tot de top van de westerse ex-libriskunstenaars. Herhaaldelijk zijn er staaltjes van zijn ex-libriswerk in ons tijdschrift gereproduceerd . Kubliks reputatie is van die aard dat een voorstelling van zijn prenten eigenlijk onnodig is. Toch is het goed om even bij zijn werk stil te staan.

De omstandigheden voor de westerse ex-libriskunstenaar, hoe uitzonderlijk zijn werk ook is, zijn hachelijk als hij van zijn kunst wil leven, zeker in vergelijking met die van zijn Oost-Europese collega’s. Het feit dat het leven hier financieel hogere eisen stelt, brengt met zich mee dat de prijs voor een ex-librisoplage hoger ligt, zeker indien, zoals in Jochens geval, je specialisatie een arbeidsintensieve techniek is als de mezzotint (die vaak van drie platen wordt gedrukt en doorgaans wordt gecombineerd met ets en aquatint). Het werk aan zulk een oplage neemt al vlug een drietal weken in beslag.

Naast hun artistieke loopbaan hebben veel grafici een job in het onderwijs om het financiële plaatje rond te krijgen. Ze doceren aan een kunstschool of een academie en creëren hun werk in hun vrije uren. Kublik heeft daarvoor nooit geopteerd: hij wilde voor zijn kunst leven, en er elk uur van de dag beschikbaar voor hebben. Dat heeft vanzelfsprekend zijn gevolgen (gehad): in tijden van nood kon hij een beroep doen op zijn ouders, en daarnaast zorg(d)en galeriehouders voor inkomsten. Dat laatste hield meteen ook een zekere afhankelijkheid in, maar het bood de graficus wel de mogelijkheid om enkel met zijn kunst bezig te zijn.

De afbeeldingen bij dit artikel bieden een bondig overzicht van Jochens ontwikkeling als ex-libriskunstenaar. De graficus begon in 2008 met het ontwerpen van ex librissen, toen Bert Groeneveld zijn vrije werk op het internet opmerkte en hem suggereerde om ex librissen te gaan maken.

Recente ex librissen

In iedere uitgave worden een 10-tal recente ex librissen gepubliceerd die op diverse ruilmomenten werden ontdekt.

Ik zou wel eens willen weten

De zeven hoofdzonden van Hugo Viaene

Hugo Viaene

In 2024 etste de Oekraïense graficus Sergeij Hrapov voor Hugo Viaene een ex libris met als titel Very old melody (afb. 1). Het thema van het blad was de zeven hoofdzonden, en het beschrijft de jeugd van de titularis. We vroegen Hugo om eens haarfijn uit te leggen wat hij als jongeling allemaal op zijn kerfstok had. Met plezier ging hij te biecht.

Hugo Viaene: “Het was een zegen dat we steeds konden rekenen op onze engelbewaarder, die ons zo ver mogelijk van alle wereldlijke bekoringen hield, zodat we keurig op het rechte pad bleven, totdat het pad ons leidde naar de huwelijkse staat en we zo konden bijdragen aan de cyclus die steeds weer voor volgende generaties zorgde... “

Jaarlijks abonnement, 4 nummers van Graphia

De volledige artikels kan je lezen in Graphia, tijdschrift voor ex-libriskunst, nummer 2024|4.

Dit prestigieuze tijdschrift in kleurendruk en in A4- formaat is één van de belangrijkste documentatiebronnen over ex-libriskunst in de Nederlandse taal.

Het verschijnt vier keer per jaar. Elke aflevering telt minstens 48 bladzijden en ruim 90 kwaliteitsgetrouwe afbeeldingen.

In de teksten wordt werk van ex-libriskunstenaars voorgesteld, worden trends en activiteiten in de ex-libriswereld besproken en boekmerken inhoudelijk geanalyseerd.

Het blad wil vooruitkijken, maar vergeet niet terug te blikken op historische ontwikkelingen en oude bronnen. Boekmerk wordt eveneens in het buitenland verspreid met samenvattingen in het Duits, Engels, Frans en Italiaans.