Tekeningen, vrije grafiek en ex librissen van Rumen Nechev

Jack van Peer

Verantwoording

Bijna twee decennia geleden nam de redactie van Graphia het initiatief om haar lezers jaarlijks een exclusieve premieprent aan te bieden in een portfolio over het werk van de kunstenaar die uitgenodigd werd om die prent te ontwerpen. Daarbij werd telkens uitgegaan van de stelregel dat de opdracht wordt toegewezen aan een ex-libriskunstenaar die nog geen forum kreeg in ons tijdschrift. Op die manier kon een misschien wat minder bekende of nog weifelende talentrijke graficus een duwtje in de rug worden geven.

De zoektocht naar zo een witte merel voelt aan als een expeditie in een onherbergzaam landschap. Bij die queeste naar de speld in de grafische hooiberg kunnen we gelukkig steeds een beroep doen op ervaren docenten, bevriende kunstenaars en bedrijvige galeriehouders. Dit keer heeft Chris Verheyen van de Antwerpse galerie Epreuve d’Artiste contact opgenomen met haar Bulgaarse collega Nelly Valcheva, verantwoordelijk voor de Largo Art Gallery in Varna. Zij gaf ons de tip om haar veelzijdige landgenoot Rumen Nechev voor het voetlicht te plaatsen.

Over de dynamische Bulgaarse Largo Art Gallery publiceerde hoofdredacteur Karl Vissers een uitgebreid verslag in Graphia 2023-2 (p. 12 tot 17). Het artikel kwam tot stand na een succesvolle tentoonstelling in Epreuve d’Artiste, waarbij curator Valcheva een groot aantal boeiende Bulgaarse grafici voorstelde, waaronder de 65-jarige Rumen Nechev.

Jeugd en inspiratiebronnen

Nechev zag in 1959 het daglicht in het Bulgaarse stadje Smolyan, een skioord met haast 40.000 inwoners in het midden van het Rodopegebergte. Dit gebergte, dat doorloopt tot in Griekenland, is een onderdeel van de regio Thracië. Zowel het onherbergzame landschap als de historische achtergrond van de streek hebben bij de jeugdige Rumen sporen nagelaten. Ze hebben hem karakterieel gevormd en spelen vaak een rol in zijn stijl en zijn thema’s.

Rumens vader was een militair, zijn moeder werkte als verpleegster. Zij voedden Rumen en zijn zus streng op en hadden een duidelijke impact op het oeuvre van de kunstenaar.

De belangrijkste plek uit zijn jeugd is echter het huis van zijn grootvader in Plovdiv, de tweede grootste stad van Bulgarije en een vergaarbak van artistieke activiteiten en grafische ateliers. Plovdiv bleef zulk een grote aantrekkingskracht op de jonge Nechev uitoefenen dat hij besloot er te gaan wonen.

Zijn eerste tekeningen, door zijn moeder nauwgezet bewaard, dateren van toen Rumen nauwelijks drie of vier jaar oud was. Het hoeft dus niet te verbazen dat hij als jongeling naar de kunstacademie ging, de High School of Art in Kazanlak. Zijn studies vervolgde hij op 18-jarige leeftijd aan de St. Cyril and Methodius Universiteit van Veliko Tarnovo, waar hij in 1986 Master of Graphic Art werd. De docenten die hem naar eigen zeggen beïnvloed hebben zijn Milcho Hristov, HristoTsatsinov en Ivan Bochev. Het zijn echter de werken van professor Stanislav Pamuckchiev die het meest hebben bijgedragen aan zijn vorming tot kunstenaar.

De tekening als essentiële basis

Voor Nechev is tekenen altijd een bron van vermaak geweest. Van jongs af aan bracht hij uren door met het potlood in de hand. Tekenen was evenwel meer dan entertainment. Het werd voor hem vooral een middel om zijn innerlijke wereld zichtbaar te maken. Hij leerde zo om gedachten en emoties te delen die normaal buiten het bereik van andere uitdrukkingsmiddelen liggen. Wat hem vooral tot tekenen heeft aangetrokken, is dat het een blijvend verslag achterlaat; het is een fascinerende ervaring dat het witte blad zijn denkbeeldige constructies bewaart en toegankelijk maakt voor anderen (afb. 1 tot 4). Dergelijke vorm van woordeloze communicatie koestert Rumen bijzonder.

Voorliefde voor grafiek

Hoewel hij ook ervaring heeft met schilderen, keramische kunst, interieurontwerp en reclame, is grafiek voor Nechev veruit het belangrijkste medium (afb. 5 tot 8). Het is vooral de overvloed aan technische mogelijkheden die hem in deze kunstdiscipline aanspreekt. Elke druktechniek heeft zijn eigenaardigheden en karakteristieken die de vorm aannemen van een specifieke taal en die een impact hebben op de beschouwer Hij vergelijkt de grafische technieken graag met muziekinstrumenten: verschillende technieken combineren voelt voor Nechev aan alsof hij de uiteindelijke afdruk een polyfone kwaliteit meegeeft.

Het moment in het drukproces waarop hij uitermate gesteld is, is wanneer hij het bedrukte vel van de plaat haalt. Dit is hét ogenblik van de waarheid. De afdruk die je voor je ziet, zegt Rumen, is waar het om gaat, niet je fantasieën, je aspiraties, de gebruikte technieken. Alleen de afgedrukte afbeelding blijft over; al het andere trekt zich terug in de onbereikbare wereld van het imaginaire.

Nechev is bijzonder gefascineerd door de zilverdruk en dan vooral omdat die een mystieke glans aan het werk geeft. Het drukken in zilver en goud (bijvoorbeeld in afb. 5, 7 en 8) brengt hem als het ware terug naar de middeleeuwen of naar de culturele ruimte van het Oosten. Rumen voelt zich zowel half westers als half oosters. De combinatie van de pragmatische aanpak van het Westen met de mystiek van het Oosten is als een spel dat hij eindeloos zou kunnen spelen.

Zijn grafische specialisatie ligt echter in de zwart-witmedia, waarin hij zowel abstracte thema’s verkent als figuratieve representaties schetst van culturele identiteiten. In 2021 verzorgde Rumen een tentoonstelling in de Grafikart Gallery in Sofia met 3D-grafiek op handgeschept papier. Zijn progressieve werk was onlangs ook te zien in de tentoonstelling Чернопис (Zwarte tekening) van de Aspect Gallery in Plovdiv, die zich richtte op de verkenning van het zwart als kleur.

Rijk aan verbeelding, verknocht aan vorm

Nechevs oeuvre is erg gevarieerd en wat artistieke disciplines betreft is de kunstenaar bijzonder veelzijdig: hij voelt zich thuis in talrijke media. In deze bijdrage wordt echter vooral gefocust op zijn grafische activiteiten. Ook zijn grafiek is technisch opvallend gevarieerd: hij werkt in hoogdruk, vlakdruk en diepdruk. Thematisch vertoont zijn oeuvre een spanningsboog tussen vormelijke abstractie en verhalende figuratie.

Vooral in zijn abstracte werk leeft Rumen zich graag uit door te experimenteren met fluïde metaalachtige materialen, waaronder voornamelijk zilver, maar ook door technieken te combineren. Daardoor krijgen zijn prenten een opvallende visuele gelaagdheid. Vaak krijgen geometrische vormen een vooraanstaande rol. Men hoeft niet over een overvloed aan fantasie te beschikken om daarin contouren van torens en bergen te ontwaren die vaak naar fallussen lijken te verwijzen. Verder ontspruiten regelmatig fossielachtige vissen aan zijn fantasierijke brein, waardoor je je automatisch de jeugdervaringen van de vroegere bergjongen probeert voor te stellen.

Ook in de figuratieve diepdrukken experimenteert hij graag. Technisch valt de combinatie te noteren van drogenaald met houtgravure en/of linosnede. Door toevoeging van goud- en zilvermetalen imponeert hij niet alleen, maar verhoogt hij ook de contrasten in de beeldvorming en stelt hij thematische conflicten scherp. In nogal wat van zijn prenten figureren ruwe mannenkoppen; zijn personages zijn vaak Balkantypes met een vol gelaat, lege ogen en dikke neuzen; ze doen wel eens denken aan de stijl van Nechevs landgenoten Veselin Damyanov–Ves en Kaloyan Iliev.

De laatste tijd is Rumen gebruik gaan maken van lithografische technieken en vooral van de aluminiumdruk. De onderwerpen zijn in de meeste gevallen mythologisch geïnspireerd en bevatten bijvoorbeeld harpijen en gevleugelde wezens die een onrustwekkende sfeer creëren. In andere gevallen gaat zijn verbeelding naar eerder middeleeuwse taferelen, met feestelijke optochten, koningen en ridders te paard, en vooral veel bazuingeschal. De figuren wekken verwarring: ze laten eerder een spookachtige dan een sprookjesachtige indruk na. En toch geven zij de toeschouwer het gevoel erbij te horen.

Loopbaan en successen

In de loop der jaren heeft Nechev zijn werken op meer dan vijftig solotentoonstellingen gepresenteerd. Dat gebeurde op diverse internationale locaties, waaronder Istanbul, Peking en Venetië. Zijn werken zijn opgenomen in de National Art Gallery in Sofia en de City Art Gallery in Plovdiv, maar ook in andere stedelijke kunstgalerijen in Bulgarije, zoals in Burgas, Pazardzjik, Kazanlak, Stara Zagora, Dimitrovgrad en Rousse.

Hij heeft deelgenomen aan internationale kunstevenementen zoals Global Print in Portugal en Imago Mundi in Venetië. Zijn werk is ruim dertig keer gelauwerd; de meest recente onderschei onderscheidingen zijn een prijs voor grafiek op de Internationale Biënnale van de Miniatuur in de City Gallery van Rousse in 2021 en een Award for Graphics in Razgrad in 2023.

Ook buiten zijn landsgrenzen geniet Rumen Nechev veel waardering. Zo maken zijn werken in Duitsland deel uit van het Grafisch Kabinet Auerbach, de Schreiner Graphic Collection in Bad Steben en de Helmut Müller Collection; in China bevindt zijn werk zich in het Grafisch Museum Guanlan en in de SIEAC-collectie in Tianjin. Verder is het opgenomen in ex-libriscollecties in Belgrado, Pescara, Sint-Niklaas, Ankara, Istanbul en Beijing, en vanzelfsprekend ook in talrijke private verzamelingen.

Zijn ex librissen vielen eveneens in de prijzen. Reeds in 2002 kreeg hij in Belgrado de Tribel Ex Libris Award, en in 2010 werd hem in Istanboel het Certificate of Achievement van het XXXIIIste International Ex-libriscongres toegewezen. In 2018 werd hij in Varna gelauwerd voor zijn ex-libriswerk en twee jaar geleden ontving hij in Istanboel een Certificate of Honor ter gelegenheid van de Vijfde Internationale Ex-libriswedstrijd die er werd georganiseerd.

Nechev is lid van de Unie van Bulgaarse Kunstenaars en de Unie van Pazardzjik en Plovdiv-Kunstenaars. Van 2002 tot 2005 was hij voorzitter van de laatstgenoemde unie, wat zijn actieve rol in de Bulgaarse kunstgemeenschap weerspiegelt.

Het ex libris

Het ex libris boeit Rumen Nechev steeds weer (afb. 9-15). Vooral de vorm trekt hem aan, vanwege het kleine formaat dat een intiem contact met het beeld mogelijk maakt. De binding tussen kunstenaar en kijker is nog intenser: directer, persoonlijker en spannender. Het ex libris wordt per definitie geassocieerd met een welbepaald individu en met zijn of haar voorkeuren en specificiteit, en de schoonheid ervan schuilt precies in de bijzonderheid van de titularis. Nechev stelt de harmonieuze relatie tussen kunstenaar en titularis zeer op prijs. Het verbaast hem trouwens dat net het speciale karakter van die persoonlijke band niet meer ex-librisliefhebbers stimuleert of warm maakt.

Nieuwe technologieën voegen nieuwe dimensies toe aan het huidige boekmerk, vertelt Rumen. Zo maken digitale technieken niet alleen het drukproces eenvoudiger en efficiënter, maar stellen ze de kunstenaar ook in de gelegenheid om een breder publiek te bereiken. Eén aspect verandert evenwel niet: de liefde waarmee de graficus het beeld creëert en de opwinding waarmee de eigenaar van het ex libris naar het eindproduct kijkt.

Hoewel het ex libris hem aan het hart gaat, blijft het voor Rumen een nevenactiviteit. De meeste van zijn boekmerken zijn sporadische ontwerpen voor mensen uit zijn onmiddellijke omgeving of voor collega-kunstenaars. Hij heeft er geen idee van hoeveel hij er tot op heden heeft gemaakt, een lijst heeft hij nooit bijgehouden. Een opuslijst ontbreekt dus in deze bijdrage.

Prentbijlage Attic nights

Voor de premieplaat die Rumen Nechev ontwierp gebruikte hij de techniek van de algrafie of aluminiumdruk, omdat die een groot aantal kopieën mogelijk maakt met nauwelijks kwaliteitsverlies.

Voor de uitwerking van het thema greep de graficus terug naar Noctes Atticae van de Romeinse schrijver en taalgeleerde Aulus Gellius (Rome,123-180). Gellius had een vooraanstaande advocatenpraktijk, maar trok een tijdlang naar Athene om er filosofie te studeren bij Herodes Atticus: die was schatrijk en van hoog aanzien als redenaar, politicus en kunstverzamelaar. Gellius reisde na zijn verblijf van Atticus nog vele jaren rond in Griekenland en bracht omvangrijke literatuurnotities mee naar Rome, waar hij zijn advocatenpraktijk voortzette.

Omstreeks 175 beëindigde hij zijn vermaarde Noctes Atticae, een oeuvre in twintig boekdelen met allerlei essays over literatuur, filosofie, taalkunde en geschiedenis. De titel verwijst naar Gellius’ herinneringen aan zijn Griekse leermeester en vooral aan de lange winternachten die hij, aantekeningen makend, bij hem doorbracht.

Gellius’ werk is niet alleen belangrijk omdat het een van de oudste overgeleverde handschriften is (bewaard in de Provinciale Bibliotheek van Leeuwarden), maar vooral omdat het herhaaldelijk verwijst naar oude teksten die in de loop van de geschiedenis verloren zijn gegaan. Vaak wordt er trouwens in verband met Noctes Atticae gerefereerd naar de pittige anekdotes over beroemde persoonlijkheden die erin zijn opgenomen. Helaas zijn de boeken zelf zwaar beschadigd vanwege het gebruik van een inferieure kwaliteit van perkament.

Na een boekillustratieopdracht voor de universiteit van Veliko Tarnovo, was Nechev zo onder de indruk van het werk van Gellius geraakt dat hij zijn ontwerp voor Graphia in diezelfde geest expressie wenste te geven.

Jaarlijks abonnement, 4 nummers van Graphia

De volledige artikels kan je lezen in Graphia, tijdschrift voor ex-libriskunst, nummer 2024|3.

Dit prestigieuze tijdschrift in kleurendruk en in A4- formaat is één van de belangrijkste documentatiebronnen over ex-libriskunst in de Nederlandse taal.

Het verschijnt vier keer per jaar. Elke aflevering telt minstens 48 bladzijden en ruim 90 kwaliteitsgetrouwe afbeeldingen.

In de teksten wordt werk van ex-libriskunstenaars voorgesteld, worden trends en activiteiten in de ex-libriswereld besproken en boekmerken inhoudelijk geanalyseerd.

Het blad wil vooruitkijken, maar vergeet niet terug te blikken op historische ontwikkelingen en oude bronnen. Boekmerk wordt eveneens in het buitenland verspreid met samenvattingen in het Duits, Engels, Frans en Italiaans.